Overdracht agrarisch bedrijf tegen (te) lage waarde verplichting of schenking?
Om het mogelijk te maken dat het agrarische bedrijf kan worden voortgezet, staat in veel maatschapsovereenkomsten dat de voortzetter de bedrijfsmiddelen kan overnemen tegen een lagere waarde dan de vrije verkoopwaarde. Onder de vrije verkoopwaarde wordt gewoonlijk verstaan de vermoedelijke prijs die bij verkoop door de meestbiedende koper zou worden betaald als de verkoop op de voor het vermogensbestanddeel gebruikelijke wijze en onder normale omstandigheden zou plaatsvinden, en op de gebruikelijke wijze zou zijn voorbereid. Indien dergelijke prijzen afgerekend zouden moeten worden in de familiesfeer om de overgang van een agrarisch bedrijf te bewerkstelligen, zou het aantal overdrachten daarvan binnen de familiesfeer drastisch dalen. Vandaar dat daarvoor binnen de sector en met behulp van adviseurs passende oplossingen zijn bedacht.
Als veel toegepaste oplossing is de maatschap bedacht, die er uiteindelijk toe kan leiden dat bedrijfsmiddelen tegen een lagere waarde worden overgedragen aan de bedrijfsvoortzetter zonder dat dit leidt tot een schenking. Door het aangaan van de maatschapsovereenkomst ontstaat immers een complex van rechten en verplichtingen. Daarbij zou een (voorwaardelijke) bevoordeling van één van de daarin deelnemende partijen kunnen optreden. Als de voorwaarden van de maatschapsovereenkomst gebruikelijk zijn en het is de vraag of derden wellicht genoegen zouden nemen met die voorwaarden, zal het aangaan van zo’n maatschap op zichzelf niet als schenking worden aangemerkt. Uit de arresten van de Hoge Raad van 20 maart 2009, BNB 2009/179 en 180, volgt dat bij dergelijke maatschappen in het algemeen sprake zal zijn van nakoming van een verplichting en niet van de bedoeling tot bevoordeling die is vereist voor het aannemen van een schenking indien en voor zover de waardering op een lagere waarde dan de economische waarde noodzakelijk is om de voortgezette bedrijfsuitoefening te verzekeren. In deze zin wees de Hoge Raad al eerder arrest in 2004, maar ook op 12 februari 2010 (HR 2010:BL3589). Een maatschapsovereenkomst is in de zin zoals de Hoge Raad het bedoeld, met de nodige aandacht voor allerlei agrarische aspecten goed in te richten.
Uit de rechtspraak is echter ook gebleken dat de bepalingen van de maatschapsovereenkomst en/of het moment van overname relevant zijn. Dit bleek uit de procedure die uitmondde in het arrest van de Hoge Raad van 12 februari 2010 en de daarop volgende verwijzingsprocedure bij het Gerechtshof Arnhem. Uit de feiten en omstandigheden bleek dat de ‘voortzetter’ en de overdrager zich ten tijde van de overname bewust moeten zijn geweest van het feit dat het niet het plan was om het agrarische bedrijf voort te zetten. Daarbij bleek dat de tussen hen overeengekomen overnamesom evenmin gedegen was afgestemd op de mogelijkheid het agrarische bedrijf rendabel voort te zetten. In de maatschapsovereenkomst ontbrak daarbij een duidelijke bepaling ten aanzien van de waardering van de bedrijfsmiddelen bij voortzetting. De voortzetter stelde in de verwijzingsprocedure dat de overeengekomen overnamesom was gebaseerd op allerlei berekeningen van deskundigen, maar kon deze vervolgens niet overleggen. Van voortzetting bleek geen sprake want kort na de overname was er in het buitenland een ander agrarisch bedrijf gekocht. De uitkomst was dat in deze kwestie wel sprake was van een schenking vanwege een overdracht tegen een te lage waarde. Kortom een maatschapsovereenkomst voor de exploitatie van een agrarisch bedrijf vraagt aandacht en maatwerk.
